حماسه ديني در ادب پارسي
خلق مجموعههاي حماسي كه قهرمانان آن، شهسواراني چون مولا علي، عليهالسلام، حسين بن علي، عليهالسلام، و ديگر رادمردان اهلبيتاند نيز به نوعي ترجمان همان عشق و ارادت پايانناپذير ايرانيان به خاندان پيامبر، صلّياللّهعليهوآله، است. اما اين شيوه عشقورزي كمتر براي مردم ما بويژه جوانان شناخته شده است و معمولاً آثار حماسي گمنام ماندهاند. سال امام علي، عليهالسلام، فرصت مغتنمي است براي شناسايي و معرفي اينگونه آثار، باشد تا از بركت عشق خالقان آن به اهلبيت، عليهمالسلام، ما نيز در زمره عاشقان درآييم.
ادبيات ايران چه در دوران باستان و چه در تمدن اسلامي لبريز از نگاه حماسي است و اين حماسهها عمدتا در پيوند تنگاتنگ با روح عرفاني و مضامين اعتقادي عامه مردم بودهاند. در گنجينه گهربار، اما ناشناخته ادب فارسي حماسههاي منظوم ديني كه به دلاوريهاي مولاي متقيان علي، عليهالسلام، پرداختهاند، فرواناند كه بسياري از آنها با نام عام «حمله حيدري» سروده و تدوين شدهاند و در مجالس مذهبي، نقاليها و پردهخوانيها و در خانهها و پاي كرسيها سالهاي سال خوانده و شنيده شدهاند. برخي از كتابهايي كه با نام حمله حيدري در تاريخ ادبيات ما قابل جستجو هستند و با مراجعه به بخش نسخه خطي كتابخانههاي مختلف و فهرستهاي منتشر شده از نسخههاي خطي و چاپ سنگي يافتهام به اين شرح است:
1. حمله حيدري سروده باذل خراساني (م 1124 ق.)، شاعر عهد صفوي. باذل اولين كسي است كه نام «حمله حيدري» را براي اثر خود برگزيد و معروفترين حمله حيدري سروده اوست كه البته با مرگش ناتمام ماند. علاوه بر نسخههاي متعدد خطي در ايران و هند، اين كتاب دوبار نيز با چاپ سنگي منتشر شده است اما تصحيح انتقادي روي آن صورت نگرفته است.
2. حمله حيدري ميرزا ارجمند آزاد كشميري كه ده سال پس از باذل سروده شد و كتاب او را تمام كرد. رساله دلگشاي معروف نوشته همين شخص است. نسخهاي خطي از اين كتاب در آستان قدس وجود دارد كه هنوز ميكروفيلم از آن گرفته نشده است. اين كتاب چاپ سنگي هم نشده و مورد تصحيح و بررسي نيز قرار نگرفته است.
3. حمله حيدري ميرزا ابوطالب فندرسكي كه در قرن 12 هجري در ادامه ديوان باذل سروده شده و همراه با آن يك بار چاپ سنگي شده اما نسخهاي از آن چاپ را نيافتم، نسخه مستقل خطي آن را در كتابخانه مركزي دانشگاه مطالعه كردهام.
4. حمله حيدري راجي كرماني كه مربوط به دوران قاجار است و مستقل از كتاب باذل سروده شده و دوبار هم در تهران و اصفهان چاپ سنگي شده است. اين منظومه كه پس از كار باذل معروفترين نسخه حمله حيدري است تنها نسخهاي است كه بخشي از آن توسط دكتر بهزادي اندوهجردي تصحيح و بررسي شده است.
6. حمله حيدري گل احمد، چاپ لاهور كه در سال 1916 ميلادي در 96 صفحه منتشر شده است.
7. حمله حيدري سيدعلي پسند بلگرامي (م 1183 ق.) كه تكمله كار باذل است و در هند به سال 1305 ق. چاپ سنگي شده و نسخهاي از آن در كتابخانههاي شخصي ايران موجود است.
8. حمله حيدري فقير قهدريجاني كه 1230 ق. سرايش آن خاتمه يافته است و در كتابخانههاي سلطنتي و شخصي دو نسخه دارد.
9. حمله حيدري سروده مهدي عليخان عاشق هندي كه در «الذريعه» از آن ياد شده اما آن را نديدهام.
بعلاوه حماسههاي منظوم ديگري نيز درباره جنگهاي حضرت علي، عليهالسلام، وجود دارد كه برخي از اين جنگها تاريخي و برخي خيالي و افسانههاي است. برخي از اين منظومهها عبارتند از:
1. خاوراننامه محمدبن حسام سروده 830 ق. كه غيرتاريخي است و هفت بار در ايران و هند چاپ سنگي شده و چاپ بسيار نفيسي هم از آن موجود است. ابن حسام سال 875 ق. در قاين از دنيا رفته است.
2. شاهنامه حيرتي سروده 953 ق. درباره جنگهاي پيامبر و ائمه كه شامل 20800 بيت در بحر هزج است كه همزمان با سلطنت شاه طهماسب اول سروده شده و شاعر آن سال 970 ق. در كاشان از دنيا رفته است.
3. غزونامه اسيري سروده سال 967 ق. درباره غزوات صدر اسلام و اهدا شده به سلطان سليمان عثماني.
4. اشعار حسين بن حسن فارغ گيلاني در احوال اميرمؤمنان و دلاوريهاي ايشان سروده سال 1000 ق. كه به شاه عباس اهدا شده است. از اين كتاب نسخههايي در دانشگاه تهران و كتابخانه ملي تبريز موجود است.
5. مجمعالبحرين اسيري در غزوات پيامبر، صلّياللّهعليهوآله، و علي، عليهالسلام، در قرن 11 هجري كه نسخهاي از آن در كتابخانه مجلس موجود است.
6. حربه حيدري (سروده احتمالاً كريم) در سال 1135 ق. كه در دانشگاه لاهور موجود است.
7. جنگنامه آتشي كه افسانههاي غيرتاريخي درباره جنگهاي اميرالمؤمنين، عليهالسلام، است و سال 1188 ق. سروده شده و در آستان قدس موجود است.
8. خداوندنامه ملكالشعرا صبا (فتحعلي خان كاشاني) كه جنگهاي صدر اسلام تا ميانه جنگ صفين را بازگو ميكند و در عهد فتحعليشاه سروده شده است.
9. صولت صفدري سروده محبعلي خان حكمت كه ادامه كار باذل است و سال 1143 ق. سروده شده است.
10. جذبه حيدري عبدالعلي خان احسن شاعر بنگالي كه 1158 ق. سروده شده است.
11. شهنشاهنامه ميرزا سيدجعفر صافي اصفهاني (م 1219 ق.) جنگهاي پيامبر، صلّياللّهعليهوآله، و مولا علي، عليهالسلام، را در بر دارد. اين شاعر سال 1219 ق. فوت كرده است.
12. هفتخوان حيدري سروده عياني كه «محاربات حيدر كرار» است كه در اوايل قرن سيزده سروده شده و ظاهرا تنها منتخبي از آن در تذكرهها به جا مانده است.
13. خلافتنامه خاموش يزدي درباره وقايع خلافت اميرمؤمنان، عليهالسلام، كه در آستان قدس نسخه خطي دارد.
14. يعسوبنامه واقف كه هنوز هيچ نشاني از آن نيافتهام.
15. ارديبهشتنامه سروش اصفهاني (شمسالشعرا) كه به زندگي پيامبر، صلّياللّهعليهوآله، و علي، عليهالسلام، پرداخته و در زمان محمدشاه قاجار سروده شده و شاعر به سال 1285 ق. از دنيا رفته است.
16. افتخارنامه افتخارالعلماي صبا كه پسر ميرزا محمدحسن آشتياني مجتهد بزرگ عهد ناصري است و دو جلد است و تنها جلد دوم آن به اشتباه به نام حمله حيدري چاپ سنگي شده و جلد اول هم به اشتباه به نام نويسنده ديباچه كتاب مجدالادبا در كتابخانه دانشگاه ثبت شده و هر دو جلد نزد حقير موجود است.
17. غزونامه ميرزا عبدالوهاب قطره چهارمحالي كه مربوط به عهد فتحعليشاه است و به جنگهاي پيامبر، صلّياللّهعليهوآله، و مولا، عليهالسلام، پرداخته و شامل 20000 بيت است.
18. خرم بهشت رضاقلي خان هدايت كه به جنگهاي اميرالمؤمنين، عليهالسلام، پرداخته و بخشي از آن در مجمعالفصحاء نقل شده است.
19. غزوات اميرالمؤمنين، عليهالسلام، سروده فصيح اصفهاني در قرن 11 هجري.
20. غزوات النبي سروده محمدامين عبدي در قرن 13 يا 14 شامل 27 غزوه.
21. غزوه خيبر سروده محمدحسن عامي رشتي اصفهاني.
همچنين كتابهايي درباره واقعه غدير به نظم وجود دارد، مثل غديريه محمدنصير فرصت شيرازي مربوط به اواخر دوره قاجار و غديريه ناصري كرماني در عهد ناصرالدين شاه.
همچنين متون حماسي به نثر هم درباره مولا علي، عليهالسلام، وجود دارد مثل شعشعه ذوالفقار نوشته محمدشفيع عادلي حسيني در عهد وكيلالرعايا كه مرحوم گلچين معاني به اشتباه آن را منظومه معرفي كرده است و يا غزوات حضرت علي، عليهالسلام، نوشته محمدكاظم حسني حسيني.
البته متون حماسههاي ديني، به منظومههاي مربوط به صدر اسلام و رشادتهاي مولاي متقيان محدود نيست. بلكه درباره ساير وقايع مذهبي نيز حماسههايي وجود دارد كه پس از حماسههاي مربوط به مولا، عليهالسلام، بيشترين فراواني متعلق به حماسههاي مربوط به عاشورا و بعد مختارنامههاست.
برخي حماسهها درباره عاشورا عبارتند از:
1. شهادتنامه ابن همام شيرازي سروده به سال 903 ق. و مشتمل بر 1200 بيت.
2. مشهدالشهدا از حسين ندايي يزدي كه بر اساس روضةالشهداي كاشفي است و در ده باب در قرن دهم هجري در قالب مثنوي سروده شده است.
3. حمله حسيني از محسن تقوي سندي شامل ده هزار بيت سروده به قرن 12 هجري.
4. باغ فردوس از ملااحمد الهامي كرمانشاهي شاعر قرن سيزدهم هجري.
5. روضةالاسرار از ميرزا محمدعلي سروش اصفهاني در قرن سيزدهم كه به سال 1285 ق. از دنيا رفته و در قالب مثنوي و در 1559 بيت سروده شده است.
6. داستان علياكبر و قاسم سروده محمدطاهر بن ابيطالب به سال 1298 ق.
7. سراجالصدور از فقير قهدريجاني (كه بخشي از آن مربوط به كربلاست) و در سال 1330 ق. سروده شده.
8. صحيفه قاصريه شامل پنج مقتل در چهار هزار بيت سروده قاصر كرماني شاعر نيمه اول قرن چهاردهم.
9. شهنشاهنامه حسيني از خاموش يزدي شامل هشت دفتر در دو مجلد و شصت هزار بيت.
10. غمكده سروده شخصي به نام وفا كه به محمدشاه قاجار اهدا شده و پس از عاشورا به زندگي امام سجاد، عليهالسلام، هم پرداخته است.
11. غمناك سروده عبدالحسين فومني در عهد مشروطه.
معروفترين مختارنامهها عبارتند از رساله دلگشا، مختارنامه آراني كاشاني، مختارنامه برهانپوري، مختارنامه مفتون آذربايجاني، فتحنامه مختار، مختارنامه خاموش يزدي و...
حماسه ديني ديگري كه بسيار معروف است صاحبقراننامه درباره دلاوريهاي حضرت حمزه سيدالشهداست.
حماسههاي ديگري درباره پيامبر اسلام و ساير پيامبران، معجزات ائمه، عليهمالسلام،، زندگي حضرت زهرا، عليهاالسلام، زندگي ساير ائمه، عليهمالسلام، وجود دارد. همچنين دو حماسه «درّ مكنون» سروده ميرشمسالدين فقير عباسي دهلوي (م 1183 ق.) و منظومه «قريب الفرج در احوال ختم الحجج» اثر طبع خاموش يزدي نجفي در سه دفتر ناتمام و پانزده هزار بيت درباره حضرت ولي عصر، عجّلاللّهتعاليفرجه، شناسايي شده است.
اين متون حماسي به دلايل مختلف داراي اهميت و ارزشي تاريخي، ديني و ملي هستند. اول، نشان دهنده محبوبيت و آميختگي ولايت اهلبيت با زندگي مردم اين ديار هستند. دوم، نگاه و عرق مردم به روح حماسي و عرفاني اميرمؤمنان را به نمايش ميگذارند. سوم، بخش مغفول و فراموش شدهاي از تاريخ ادبيات كشور هستند و چهارم، از لحاظ جامعه شناختي و مردمشناسي به عنوان بخشي از فرهنگ و باورهاي عاميانه داراي ارزشاند و پنجم از بعد نمايشي و قصهگويي به عنوان منبعي مهم از تاريخ نقالي و پردهداري و قصهگويي ايران قابل توجه ميباشند. با اين همه از حدود 30 كتابي كه درباره اميرالمؤمنين نام برده شد تنها 5 عنوان در ايران چاپ سنگي شدهاند و امروز كاملاً نايابند و 2 نسخه نيز به شكل منتخب سالها قبل به چاپ سربي و جديد رسيدهاند.
متأسفانه امروز اين فرهنگ عميق و عمومي در هجوم رسانههاي جديد و در دوران مرگ قصهگويي و نقالي كاملاً رو به فراموشي است و متأسفانه با سيطره نگاه محدود علمزده پوزيتيويستي، حتي خانوادههاي مذهبي از بعد حماسي و عرفاني معارف آلالله بيخبرند.
در دوران پهلوي اول كه كار احياء متون رونق گرفت حماسههاي ديني به دليل نگاه مذهبي و ولايي آن كاملاً مورد بيمهري قرار گرفت و حتي كتابهاي معروفي مثل رموز حمزه، حمله حيدري باذل و خاوراننامه تصحيح و چاپ نشد و هر جا هم كه اشارهاي به چنين كتابهايي شد گفته شد كه لبريز از خرافات ديني است و از نظر ادبي بيارزش هستند. در حالي كه امروز ميبينيم اين حماسهها با توجه به اينكه براي مردم عوام سروده شدهاند نه تنها از نظر ادبي بيارزش نيستند بلكه شور و حال و جذابيت خاصي دارند كه هنوز آنها را شنيدني و خواندني ميسازد.
لذا انشاءالله اگر خدا توفيق دهد در سه شماره بعدي كه تا پايان امسال (سال اميرالمؤمنين) منتشر ميشود به معرفي تفصيلي چند حماسه معروف درباره مولاي متقيان علي، عليهالسلام، خواهيم پرداخت.
1. حماسهسرايي در ايران، ذبيحالله صفا.
2. فهرست كتب خطي آستان قدس رضوي، جلدهاي مختلف.
3. فهرست كتب خطي كتابخانه مركزي دانشگاه تهران، جلدهاي مختلف.
4. حماسهسرايي ديني، احمد گلچين معاني، نشريه آستان قدس رضوي.
5. تاريخ ادبيات فارسي، هرمان اته.
6. تايخ ادبيات استوري.
7. فهرست نسخ خطي كتابخانه سلطنتي.
8. دائرةالمعارف مصاحب.
9. فهرست كتب چاپي خانبابا مشار.
10. سلسله مقالات معرفي كتب چاپ سنگي، دكتر جابر ناصري، مجله صنعت چاپ.
11. ريحانةالادب نوشته مدرس تبريزي، جلد چهارم.
12. فهرستواره كتابهاي فارسي، نوشته احمد منزوي، جلد سو
|
|
